Oekraïne en Rusland: de oorsprong van het conflict.
In de vroege ochtend van donderdag 24 februari 2022 is Rusland na veel speculatie en verbale dreigingen officieel Oekraïne binnengetrokken.1 Al snel werden er in het hele land explosies gemeld. Vanuit de eigen westelijke grens met Oekraïne en de zuidelijke grens van Wit-Rusland met Oekraïne viel het Russische leger met ruim tweehonderdduizend soldaten, duizenden tanks en (zware) artillerie Oekraïne binnen. Dit zijn troepenmachten die in de recente historie enkel door de Verenigde Staten zijn geëvenaard bij hun invasie van Irak. Om nog maar te zwijgen over het Oekraïense leger dat bij lange na niet dezelfde cijfers kan voorleggen. De meest fervente buitenlandse aanhangers hadden dan ook verwacht dat de veel beperktere verdediging van het land binnen enkele dagen zou instorten. Echter, een jaar later heeft Rusland naar verluidt 200.000 man verloren, waaronder veel hoge militaire functionarissen. President Vladimir Poetin schaamde zich voor de successen van het Oekraïense leger en de veerkracht van de vele burgermilities van Oekraïne. In het licht van het feit dat de invasie nu één jaar geleden van start ging, richt dit artikel zich op de kwestie van de precieze oorsprong van het conflict tussen Oekraïne en Rusland en hoe de grootste oorlog in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog heeft kunnen ontstaan.
Wat Poetin nu zoekt heeft zijn wortels in gebeurtenissen die meer dan drie decennia geleden plaatsvonden, in het begin van de jaren negentig toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel. Na een IJzeren Gordijn van bijna een halve eeuw ging het machtige Sovjetrijk ten onder door drie sleutelfactoren, namelijk de wereldwijde drang van het Westen naar democratisering; de grote corruptie en diepgewortelde economische crisis van het communistische systeem, en de verschuiving van de Sovjet-staten van communisme naar westerse democratieën.2 Oekraïne riep de onafhankelijkheid uit op 24 augustus 1991 en heeft sindsdien afstand genomen van zijn Russische imperiale verleden om sterkere banden met het Westen te ontwikkelen en om naar democratie te streven.
Oekraïne heeft, sinds de onafhankelijkheid van het land, in 2005 en 2014 twee revoluties meegemaakt. In beide gevallen werd er gedemonstreerd tegen de Russische invloedsfeer en voor lidmaatschap van de Europese Unie en de NAVO (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie).3 In de meest recente revolutie in 2014 verwierp Viktor Janoekovitsj, destijds de Oekraïense president, een associatieovereenkomst met de Europese Unie ten gunste van diepere betrekkingen met Rusland. Volgende op deze weigering waren er gigantische pro-Europese protesten. Als gevolg van deze protesten werd Janoekovitsj gedwongen af te treden en kwam er een pro-Europese regering aan de macht. Als reactie daarop annexeerde Rusland het Oekraïense Krim-schiereiland en steunde het separatistische opstandelingen in Oost-Oekraïne. Oekraïne en het Westen hebben Rusland ervan beschuldigd troepen en wapens te hebben gestuurd om de separatisten te steunen, maar Rusland beweert dat degenen die zich bij de separatisten hebben aangesloten, dit vrijwillig hebben gedaan.4 De oorlog in Oost-Oekraïne eiste het leven van ongeveer 14.000 mensen. Als reactie hierop werd in 2015 met de steun van Frankrijk en Duitsland een akkoord gesloten om grootschalige botsingen te helpen staken, maar de schermutselingen in de regio gaan tot op de dag van vandaag door. Meer recentelijk, in 2021 en tot nu toe, is er een golf van beweringen van schendingen van het vredesakkoord door zowel Oekraïne als Rusland. Te midden van de beschuldigingen heeft Rusland een vierzijdige conferentie met Oekraïne, Frankrijk en Duitsland geweigerd, omdat Poetin beweerde dat het zinloos zou zijn in het licht van het feit dat Oekraïne de overeenkomst van 2015 niet zou volgen.5 Rusland heeft ook de Verenigde Staten en hun NAVO-partners berispt voor het bewapenen van Oekraïne en het uitvoeren van gezamenlijke oefeningen, omdat dit Oekraïense haviken zou aanmoedigen om te proberen de door de rebellen gecontroleerde gebieden met geweld terug te winnen.6
Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heeft Rusland onder leiding gestaan van drie presidenten, waarbij Vladimir Poetin 17 van de afgelopen 30 jaar heeft gediend. Met onlangs ingevoerde wetten kan hij tot 2036 aan de macht blijven. Poetin verwijst naar Russen en Oekraïners als één natie en is van mening dat Oekraïne tijdens het Sovjettijdperk oude Russische regio’s heeft gekregen tegen een onrechtvaardige prijs.7 Het Kremlin heeft duidelijk gemaakt dat de wens van Oekraïne om lid te worden van de NAVO een rode lijn is die niet overschreden mag worden.8 Poetin wil ook formele garanties van de VS en zijn partners dat de NAVO niet verder naar het oosten zal trekken, omdat hij denkt dat het de Russische veiligheid langs de westelijke grens in gevaar zou brengen.9
Wat is de reactie van Amerika en de NAVO hierop? President Biden en het Pentagon hebben ongeveer 8.500 Amerikaanse soldaten in hoogste staat van paraatheid geplaatst voor mogelijke inzet, voor als de NAVO ermee instemt de NAVO-reactiemacht, een multinationale strijdmacht van ongeveer 40.000 troepen, te activeren. Als onderdeel van die reactiemacht zou de meerderheid van de 8.500 Amerikaanse troepen in hoge staat van paraatheid worden uitgezonden. De NAVO heeft aangegeven dat de eis van Poetin, dat Oekraïne wordt uitgesloten van toetreding tot de NAVO en dat andere NAVO-activiteiten worden beperkt, onaanvaardbaar en onredelijk is en dat de NAVO al het mogelijke zal doen om haar partners te beschermen en te verdedigen.10 Verschillende landen, waaronder Denemarken, Litouwen, Spanje, Frankrijk en Nederland hebben militaire voorbereidingen getroffen. De tegenstanders van Poetin beweren dat hij eigenlijk vreest voor de oprichting van een democratisch en welvarend Oekraïne, dat een alternatief kan bieden voor Poetins steeds dictatorialer wordende autoriteit.11
1 ‘Rusland valt Oekraïne aan, oorlog breekt uit’, februari 2022.
2 A.S. Rodi, ‘Why did the Soviet Union collapse?’, januari 2019.
3 I. Solonenko, ‘Ukrainian Civil Society from the Orange Revolution to Euromaidian’, 2015.
4 V. Isachenkov, ‘The story behind Ukraine’s seperatist regions and their support from Russia’, februari 2022.
5 V. Isachenkov, ‘Russia rejects Ukraine’s call to revise 2015 peace deal as tension escalates’, april 2021.
6 V. Isachenkov, ‘Is Russia going to invade Ukraine?’, november 2021.
7 V. Putin, ‘On the Historical Unity of Russians and Ukrainians’, juli 2021.
8 RFE/RL, ‘NATO Membership for Ukraine Would Be ‘Red Line,’ Kremlin Says’, juni 2021.
9 A. Roth, ‘Russia issues list of demands it says must be met to lower tensions in Europe’, december 2021.
10 T. Schultz, ‘Russia had been warned: So will NATO defend Ukraine?’, december 2021.
11 P. Dickinson, ‘Vladimir Putin fears Ukrainian democracy not NATO expansion’, december 2021.
